Adliye Teşkilâtında Hiyerarşi
1555. Resulullah (AS) döneminde onbaşılar (arif), yüzbaşılar (nakîb) ve nihayet birçok komşu kabileye emir vermeye yetkili başkanlar olduğunu belirtmiştik; bunlardan başka, eyâlet yahut bölgelerde bulunan vali ya da hakimlerden ve Devlet Başkanı olarak bizzat Resulullah (AS)’dan oluşan nihaî istinaf ve temyiz makamı bulunuyordu. Yargı yetkisini de üstlenmiş olan Resulullah (AS), şüpheli ya da halledilmesi zor görünen hukukî davalarda bir alt düzeydeki hakimlerin görüşlerine başvuruyor ve onlara gerekli talimatları gönderiyordu. Örneğin, Mekke valisi Attâb ibn Esîd’in mektubunu ele alalım: Bu mektupta, Resulullah (AS)’a, -bütün faizli işlemleri yasakladığına göre-, faiz yasağından önce akdedilmiş borçlardan kaynaklanan faizlerin alacaklıya ödenip ödenmeyeceğini sormuştu.461 Yine, Resulullah (AS)’ın eyâletlerde görev yapan devlet memurlarının karar ve icraatlarını denetlemek amacıyla, Eşyem ed-Dubâbî’nin karısının, öldürülen kocasının diğer mallarında olduğu kadar kan diyeti üzerinde de bir miras hakkına sahip olduğunu belirtmek üzere, vali Dahhâk ibn Sufyân’a bir mektup gönderdiğini de belirtelim.462 Resulullah (AS)’ın, Benû Cezîme davasında olduğu gibi, görevlendirdiği vekillerinin kararlarını yeniden gözden geçirmek üzere birçok kez olaylara müdahale ettiği de olmuştur; komutan Hâlid ibn Velîd, bu kabileden bazı kimseleri ölüm cezasına çarptırmıştı. Resulullah (AS) ise, daha önce belirttiğimiz gibi, bu kimselerin kan diyetleri ve diğer zararlarından doğan tazminatları ödemiştir. Kendisine bağlı olarak çalışan görevlilerin fiil ve tasarruflarını sürekli olarak denetleme uygulaması, Resulullah (AS)’ın şu sünneti ile Halifeler döneminde daha da önemli bir hale gelmiştir. Vefatına yakın günlerde bir gün Mescit’e gelerek şu açıklamayı yapmıştı:
“Eğer herhangi birinizin sırtına vurmuş isem işte kısas için sırtım; eğer herhangi birinize hakarette bulunmuşsam, öç almak için işte onur ve haysiyetim; eğer herhangi birinizin malını almış isem, işte servetim.”
Böylece Halifeler, özellikle de Ömer, her yıl eyâlet valilerinin bile aleyhine yapılan her türlü şikâyeti bizzat dinlemek üzere Hac mevsiminde Mekke’ye gelmişlerdir. İngiliz hukukundaki şu meşhur prensibi bilirsiniz: “Kral asla hata yapmaz”; ve hemen her yerde Devlet Başkanları, gerek kendi ülkelerinde ve gerekse seyahat ettikleri herhangi bir ülkede mahkemelerin yargı kapsamı dışında tutulmuşlardır. İslâm’da ise ne kuramsal olarak, ne de uygulamada durum böyle olmamıştır. İçinde bizzat Resulullah (AS) aleyhine şikayetler bulunan ona yakın dava olduğunu biliyoruz. Medenî hukuk ya da ceza hukukuyla ilgili bütün bu davalarda, Resulullah (AS) kendi aleyhine dahi karar vermiş ve aralarında Müslümanlar kadar gayrimüslimlerin de bulunduğu şikayetçi tarafları tatmin etmesini bilmiştir.463 İslâm hukukçuları, “Devlet Başkanının kendisi ile ilgili bir davada hakimlik edemeyeceğini” açıkça kabul etmektedirler.464 Belki de kendisine özgü yönetim politikasının önemli bir ilkesi olarak, Resulullah (AS) her zaman kendi aleyhine hüküm vermeyi alışkanlık haline getirdiği için, O’nun bu tür davaları temyiz ederek bir üst merci’e havale etmesi söz konusu olmuyordu. Daha sonraki dönemlerde, başşehrin hâkimi, kendisi aleyhine yapılan şikâyetlere cevap vermesi için, Halife’yi tıpkı sıradan bir vatandaş gibi mahkeme huzuruna çağırabiliyordu. Buna göre, Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali,465 daha sonra da Abdu’l-Melik, el-Mansûr466 gibi bazı Emevî ve Abbasî Halîfeleri ile el-Hakem ibn Hişâm ibn Abd er-Rahmân ed-Dâhil467 gibi bazı Endülüs halifelerinin, bazen bir gayrimüslim tebaanın bile şikâyeti üzerine hakim tarafından mahkeme huzuruna davet edildikleri olmuştur. Türkiye’deki Osmanlı Halifeleri döneminde veya Haydarabad’daki Asaf Şah iktidarı sırasında da benzer davalara rastlamaktayız. Mâverdî, el-Ferrâ’ vb. hukuk kuramları üzerinde çalışan yazarlar bu konuda görüş birliği içindedirler.
1555. Resulullah (AS) döneminde onbaşılar (arif), yüzbaşılar (nakîb) ve nihayet birçok komşu kabileye emir vermeye yetkili başkanlar olduğunu belirtmiştik; bunlardan başka, eyâlet yahut bölgelerde bulunan vali ya da hakimlerden ve Devlet Başkanı olarak bizzat Resulullah (AS)’dan oluşan nihaî istinaf ve temyiz makamı bulunuyordu. Yargı yetkisini de üstlenmiş olan Resulullah (AS), şüpheli ya da halledilmesi zor görünen hukukî davalarda bir alt düzeydeki hakimlerin görüşlerine başvuruyor ve onlara gerekli talimatları gönderiyordu. Örneğin, Mekke valisi Attâb ibn Esîd’in mektubunu ele alalım: Bu mektupta, Resulullah (AS)’a, -bütün faizli işlemleri yasakladığına göre-, faiz yasağından önce akdedilmiş borçlardan kaynaklanan faizlerin alacaklıya ödenip ödenmeyeceğini sormuştu.461 Yine, Resulullah (AS)’ın eyâletlerde görev yapan devlet memurlarının karar ve icraatlarını denetlemek amacıyla, Eşyem ed-Dubâbî’nin karısının, öldürülen kocasının diğer mallarında olduğu kadar kan diyeti üzerinde de bir miras hakkına sahip olduğunu belirtmek üzere, vali Dahhâk ibn Sufyân’a bir mektup gönderdiğini de belirtelim.462 Resulullah (AS)’ın, Benû Cezîme davasında olduğu gibi, görevlendirdiği vekillerinin kararlarını yeniden gözden geçirmek üzere birçok kez olaylara müdahale ettiği de olmuştur; komutan Hâlid ibn Velîd, bu kabileden bazı kimseleri ölüm cezasına çarptırmıştı. Resulullah (AS) ise, daha önce belirttiğimiz gibi, bu kimselerin kan diyetleri ve diğer zararlarından doğan tazminatları ödemiştir. Kendisine bağlı olarak çalışan görevlilerin fiil ve tasarruflarını sürekli olarak denetleme uygulaması, Resulullah (AS)’ın şu sünneti ile Halifeler döneminde daha da önemli bir hale gelmiştir. Vefatına yakın günlerde bir gün Mescit’e gelerek şu açıklamayı yapmıştı:
“Eğer herhangi birinizin sırtına vurmuş isem işte kısas için sırtım; eğer herhangi birinize hakarette bulunmuşsam, öç almak için işte onur ve haysiyetim; eğer herhangi birinizin malını almış isem, işte servetim.”
Böylece Halifeler, özellikle de Ömer, her yıl eyâlet valilerinin bile aleyhine yapılan her türlü şikâyeti bizzat dinlemek üzere Hac mevsiminde Mekke’ye gelmişlerdir. İngiliz hukukundaki şu meşhur prensibi bilirsiniz: “Kral asla hata yapmaz”; ve hemen her yerde Devlet Başkanları, gerek kendi ülkelerinde ve gerekse seyahat ettikleri herhangi bir ülkede mahkemelerin yargı kapsamı dışında tutulmuşlardır. İslâm’da ise ne kuramsal olarak, ne de uygulamada durum böyle olmamıştır. İçinde bizzat Resulullah (AS) aleyhine şikayetler bulunan ona yakın dava olduğunu biliyoruz. Medenî hukuk ya da ceza hukukuyla ilgili bütün bu davalarda, Resulullah (AS) kendi aleyhine dahi karar vermiş ve aralarında Müslümanlar kadar gayrimüslimlerin de bulunduğu şikayetçi tarafları tatmin etmesini bilmiştir.463 İslâm hukukçuları, “Devlet Başkanının kendisi ile ilgili bir davada hakimlik edemeyeceğini” açıkça kabul etmektedirler.464 Belki de kendisine özgü yönetim politikasının önemli bir ilkesi olarak, Resulullah (AS) her zaman kendi aleyhine hüküm vermeyi alışkanlık haline getirdiği için, O’nun bu tür davaları temyiz ederek bir üst merci’e havale etmesi söz konusu olmuyordu. Daha sonraki dönemlerde, başşehrin hâkimi, kendisi aleyhine yapılan şikâyetlere cevap vermesi için, Halife’yi tıpkı sıradan bir vatandaş gibi mahkeme huzuruna çağırabiliyordu. Buna göre, Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali,465 daha sonra da Abdu’l-Melik, el-Mansûr466 gibi bazı Emevî ve Abbasî Halîfeleri ile el-Hakem ibn Hişâm ibn Abd er-Rahmân ed-Dâhil467 gibi bazı Endülüs halifelerinin, bazen bir gayrimüslim tebaanın bile şikâyeti üzerine hakim tarafından mahkeme huzuruna davet edildikleri olmuştur. Türkiye’deki Osmanlı Halifeleri döneminde veya Haydarabad’daki Asaf Şah iktidarı sırasında da benzer davalara rastlamaktayız. Mâverdî, el-Ferrâ’ vb. hukuk kuramları üzerinde çalışan yazarlar bu konuda görüş birliği içindedirler.
